Και ενώ στην αρχαιότητα, ο Ύπνος και τα Αδέλφια του τα Όνειρα ήταν παιδιά της θεάς Νύκτας, στα μέσα του εικοστού αιώνα, χάρη στις πρωτοποριακές έρευνες των Ασερίνσκυ και Κλάιτμαν (Aserinski & Kleitman) που μελέτησαν τον καθημερινό κύκλο «ύπνου-εγρήγορσης» ανακαλύφθηκε πως δεν υφίστανται μόνο δύο διαχωρισμένες φάσεις (είτε δηλαδή είμαστε ξύπνιοι είτε κοιμόμαστε), αλλά διακρίνονται περισσότερες φάσεις του φαινομένου.
Η φάση του ύπνου κατά την οποία ονειρευόμαστε, είναι μια ξεχωριστή κατάσταση της νοητικής μας ζωής. Αποτελεί μια διακριτή κατάσταση με τις δικές της λειτουργίες, κατά την οποία ενεργοποιούνται συγκεκριμένες εγκεφαλικές δομές. Οι περισσότεροι άνθρωποι περνάμε το ένα τρίτο της ζωής μας κοιμώμενοι και το ένα τέταρτο, περίπου, του ύπνου μας, συνοδεύεται από όνειρα. Ο ύπνος μας και τα ειδικότερα τα όνειρά μας, θεωρούνται πλέον ως ένας ενδιαφέρων δείκτης της καλής ψυχολογικής μας υγείας.
Το λεγόμενο βιολογικό μας ρολόι, ένα κιρκάδιο στοιχείο, δηλαδή μια ρυθμιστική δομή κρυμμένη στα βάθη του εγκεφάλου, για την ακρίβεια στον υπερχιασματικό πυρήνα του υποθαλάμου είναι υπεύθυνο για την λειτουργία αυτή. Είναι στην ουσία εκείνο το στοιχείο που μας συγχρονίζει με το περιβάλλον και αναλόγως με τις ακτίνες του φωτός, υποδεικνύει στον οργανισμό πότε θα πρέπει να χαλαρώσουμε και να κοιμηθούμε καθώς και πότε να εγερθούμε και να δραστηριοποιηθούμε.
Ενώ αυτό συμβαίνει χωρίς να το παρατηρούμε, εντούτοις παραμένει μια πολύπλοκη διεργασία η οποία επηρεάζεται και διάφορους παράγοντες όπως η ψυχολογική μας διάθεση, το επίπεδο της κόπωσης, οι υποχρεώσεις και οι ανάγκες μας, καθώς και η κατανάλωση διαφόρων ουσιών. Υπολογίζεται πως θα διανύσουμε το ένα τρίτο της ζωής μας κοιμώμενοι, διότι το να κοιμηθούμε είναι απολύτως αναγκαίο και απαραίτητο για τη λειτουργία του οργανισμού μας.
Πώς, όμως, ονειρευόμαστε; Ενώ το σώμα μας χαλαρώνει , ο εγκέφαλός μας εισέρχεται σταδιακά στο πρώτο στάδιο του ύπνου το οποίο ονομάζουν οι επιστήμονες με τον όρο «ύπνος Non REM».
Οι φάσεις του Ύπνου
1ο Στάδιο: Αυτό το στάδιο που ονομάζεται και Φάση 1, είναι ένα μεταβατικό στάδιο κατά την διάρκειά του οποίου, τα εγκεφαλικά μας κύματα έχουν μεγαλύτερο εύρος και αρχίζουν να κινούνται πιο αργά. Παράλληλα με τη μυϊκή χαλάρωση, παρατηρείται και πτώση της θερμοκρασίας μας καθώς και μείωση του καρδιακού ρυθμού μας.
2ο Στάδιο: Το δεύτερο αυτό στάδιο, που ονομάζεται Φάση 2, διαρκεί περισσότερο ενώ η συχνότητα των εγκεφαλικών κυμάτων μειώνεται. Στην διάρκεια της Φάσης 2 όμως παρεμβάλλονται και διαφορετικά εγκεφαλικά κύματα υψηλότερης συχνότητας.
3ο Στάδιο: Μόλις εμφανιστούν ακόμη πιο αργά κύματα ο βαθύς ύπνος έχει αρχίσει, αυτή είναι η Φάση 3.
4ο Στάδιο: Ακολουθείται από την Φάση 4 στην οποία υπάρχουν πολύ αργά κύματα και στην οποία συμβαίνουν όλες οι επουλωτικές λειτουργίες του ύπνου και αναζωογονείται ο οργανισμός.
5ο Στάδιο: Ακολουθεί η επόμενη κατάσταση που ονομάζεται Φάση 5 και είναι εκείνη που ονομάζεται «ύπνος REM», η φάση εκείνη κατά την οποία μας επισκέπτονται τα όνειρα. Μια πολύ ιδιαίτερη κατάσταση κατά την οποία ενώ το σώμα είναι απολύτως χαλαρό εντούτοις ο εγκέφαλος είναι δραστήριος και σχεδόν σε πλήρη εγρήγορση.
Η φάση αυτή του ύπνου REM, ονομάζεται έτσι από τις λέξεις «Rapid Eye Movements» οι οποίες σημαίνουν Γρήγορη Κίνηση Ματιών και εαυτό ακριβώς συμβαίνει. Γνωρίζουμε πως τα ωραιότερα όνειρά μας αλλά και οι πιο τρομακτικοί εφιάλτες μας στηρίζονται στην επιλεκτική ενεργοποίηση-απενεργοποίηση συγκεκριμένων εγκεφαλικών δομών.
Η συστηματική έρευνα της «ονειρογόνου» φάσης REM στους ανθρώπους έδειξε ότι αυτή εμφανίζεται ήδη από την εμβρυϊκή ηλικία, ενώ στα νεογέννητα και τα βρέφη καταλαμβάνει το 80% του συνολικού χρόνου που κοιμούνται. Μεγαλώνοντας, η πλούσια σε όνειρα φάση REM στη διάρκεια του ύπνου μειώνεται σταδιακά και από τις 8 ώρες που διαρκεί στα νεογέννητα περιορίζεται στους ενήλικες στα 60-90 λεπτά . Αυτός πιθανώς να είναι σημαντικός παράγοντας που εκείνοι οι οποίοι «βλέπουν» συχνότερα εφιαλτικά όνειρα είναι τα μικρά παιδιά και οι έφηβοι.
Έχει παρατηρηθεί ότι περίπου το 70% των παιδιών παραπονιούνται για ανησυχαστικές και τρομακτικές νυχτερινές επισκέψεις των απειλητικών «φαντασμάτων», ενώ 5-6 % των ενήλικων παραδέχεται ότι χάνουν συχνά τον ύπνο τους λόγω των εφιαλτικών ονείρων.
Στις περισσότερες περιπτώσεις οι πρωταγωνιστές στους νυχτερινούς εφιάλτες είναι γήινα και όχι απόκοσμα πλάσματα. Πρόσφατα διαπιστώθηκε από τις σχετικές έρευνες ότι και στα πιο εφιαλτικά όνειρα των παιδιών και των νέων, η απειλή έχει τις περισσότερες φορές, τη μορφή συνηθισμένων ανθρώπινων πλασμάτων και μόνο σπάνια εμφανίζονται πλάσματα της φαντασίας, όπως π.χ. μάγισσες ή τέρατα. Τα τρομακτικά όνειρά μας μοιάζουν τόσο τρομακτικά επειδή συνήθως μας φαίνονται απολύτως ρεαλιστικά.
Οι εφιάλτες μας συνδέονται πάντα με την ονειρογόνο φάση REM και γι' αυτό θυμόμαστε λεπτομερώς, ακόμη και μετά από αρκετά χρόνια, ότι είδαμε και αισθανθήκαμε στη διάρκεια τους.
Μπορούμε εμείς να αντιμετωπίσουμε αυτά τα επίμονα εφιαλτικά όνειρα;
Αυτό που σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να κάνει είναι να απωθήσει το τρομαχτικό όνειρο. Ισχύει εδώ ο ίδιος κανόνας που ισχύει και για τις άλλες ανθρώπινες φοβίες αφού η απώθηση ενισχύει και διαιωνίζει το αυτοκαταστροφικό αίσθημα του φόβου.
Συχνά όταν στην διάρκεια του ύπνου μας βρεθούμε αντιμέτωποι με τους νυχτερινούς μας εφιάλτες, παρακάμπτουμε συνήθως τους φόβους μας και καθησυχάζουμε τον εαυτό μας με την σκέψη ότι «πρόκειται μόνο για ένα όνειρο». Οι τρεις στους τέσσερις εφήβους σύμφωνα με τις έρευνες, παραδέχονται πως η «στρατηγική» τους για την αντιμετώπιση των εφιαλτών ήταν να τους λησμονούν το ταχύτερο δυνατόν. Δηλαδή, συνήθως δραπετεύουν από τους φόβους τους χωρίς να δοκιμάσουν να τους αντιμετωπίσουν ή να τους κατανοήσουν.
Κι ενώ στο τέλος μιας κουραστικής ημέρας, πέφτουμε στο κρεβάτι εξαντλημένοι για να βυθιστούμε στην χαλαρωτική αγκαλιά του ύπνου και των ονείρων, κάποιες φορές την αναζωογονητική και χαλαρωτική λειτουργία του ύπνου μας ανατρέπει εισβάλλοντας ο εφιάλτης.
Τα «κακά όνειρα» μας προκαλούν έντονο άγχος, ακόμα και πανικό. Κάποτε πιστεύαμε ότι αυτοί οι απρόσκλητοι νυχτερινοί εισβολείς ήταν κομιστές κακών μηνυμάτων ή προειδοποιήσεις για το μέλλον μας σταλμένοι από τους ίδιους τους θεούς.
«Σαν σκηνές από ταινία τρόμου», ο εφιάλτης είναι ένα όνειρο που εμφανίζεται κυρίως κατά το δεύτερο ήμισυ του ύπνου. Ακόμα κι αφού ξυπνήσουμε, συνεχίζει να μας προκαλεί αισθήματα τρόμου, φόβου, αγωνίας ή υπερβολικού άγχους, να βιώνουμε και να μπορούμε να ανακαλούμε το περιεχόμενο του ονείρου μας.
Στην εποχή μας και σύμφωνα με την ψυχαναλυτική ερμηνεία, θεωρούνται εκδηλώσεις των ασυνείδητων φόβων μας και των απωθημένων μας τραυματικών εμπειριών που βιώσαμε κατά την παιδική μας ηλικία.
Άλλοι θεωρούν πως προσφεύγοντας στο ατομικό ή συλλογικό ασυνείδητο ίσως μπορέσουμε να λάβουμε κάποιες εξηγήσεις για την προέλευση και την επίδραση των εφιαλτικών ονείρων στη ζωή μας, κι άλλοι θα αναζητήσουν ίσως κάποιες πιο «αντικειμενικές εξηγήσεις» στις εντυπωσιακές έρευνες των σύγχρονων νευροεπιστημών και, μέσα από αυτές, τη «θεραπεία» για τις τακτικές επισκέψεις του εφιάλτη.
Για τους περισσότερους το να έχουν συχνά εφιαλτικά όνειρα φαίνεται απολύτως φυσικό. Και ενώ στους ενήλικες κυρίως αυτό μπορεί να έχει σημαντικές συνέπειες στη ζωή και την εργασία, ίσως η συχνή άρνησή των μικρών παιδιών να πάνε για ύπνο μπορεί να σχετίζεται με τον φόβο των εφιαλτών. Ανεξαρτήτως ηλικίας, όποιος υποφέρει από συχνούς εφιάλτες (πάνω από έναν την εβδομάδα) οφείλει οπωσδήποτε να το αντιμετωπίσει και να ανατρέξει σε κάποιο ειδικό.
Τις περισσότερες φορές οι εφιάλτες είναι μια φυσιολογική αντίδραση στο στρες και μάλιστα, κάποιοι ειδικοί πιστεύουν ότι «συμβάλλουν» στην αντιμετώπιση τραυματικών εμπειριών. Όταν όμως η εμφάνισή τους είναι συχνή τότε αποτελούν μια διαταραχή η οποία οδηγεί σε σημαντική έκπτωση της λειτουργικότητας του ατόμου σε όλους τους τομείς της ζωής του. Η διαταραχή αυτή περιλαμβάνεται στις παραϋπνίες και ονομάζεται Διαταραχή Εφιαλτών (πρώην Διαταραχή Ονειρικού Άγχους).
Οι εφιάλτες συνήθως εμφανίζονται κατά την παιδική ηλικία πριν το 10ο έτος και θεωρούνται φυσιολογικοί εάν φυσικά δεν παρεμβαίνουν αρνητικά στην ψυχο-κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών. Παρουσιάζονται πιο συχνά στα κορίτσια και είναι δυνατό να συνεχιστούν μέχρι την ενήλικη ζωή. Οι εφιάλτες των ενηλίκων συχνά συνδέονται με εξωτερικούς παράγοντες άγχους ή με άλλη ψυχική διαταραχή.
Το άγχος και το στρες είναι οι πιο συχνές αιτίες που συμβάλλουν στην εμφάνιση τρομακτικών ονείρων. Έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι στο 60% των περιπτώσεων, ένα σημαντικό γεγονός ζωής προηγήθηκε της εμφάνισης των εφιαλτών είναι μια εμπύρετη ασθένεια, το πένθος, μια φαρμακευτική παρενέργεια ή η πρόσφατη διακοπή λήψης ενός φαρμάκου, η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, η υπερβολική κατανάλωση τροφής πριν τον ύπνο λόγω αύξησης του μεταβολισμού και δραστηριότητας του εγκεφάλου και οι διαταραχές ύπνου.
Στις διαταραχές ύπνου εντάσσεται και η Διαταραχή Εφιαλτών και παρουσιάζεται συνήθως με αφυπνίσεις κατά το δεύτερο μισό της περιόδου του ύπνου. Ξυπνώντας διατηρούμε την δυνατότητα να ανακαλέσουμε το τρομακτικό περιεχόμενο του ονείρου μας με λεπτομέρειες και το οποίο συνήθως σχετίζεται με απειλές κατά της επιβίωσης, της ασφάλειας ή της αυτοεκτίμησης μας. Μόλις ξυπνήσουμε ανακτούμε γρήγορα και άμεσα τον προσανατολισμό και βρισκόμαστε σε εγρήγορση από το τρομακτικό όνειρο, ενώ κατά την διάρκεια του εφιάλτη συνήθως έχουμε βιώσει έκπτωση των κοινωνικών, επαγγελματικών και άλλων σημαντικών περιοχών της λειτουργικότητας μας.
Ορισμένοι ερευνητές ύπνου προτείνουν πως αυτά τα «δύσκολα» όνειρα χρησιμεύουν ως ένα είδος συναισθηματικής απελευθέρωσης, που μας επιτρέπει να αποδεσμεύσουμε το άγχος και τις ανησυχίες που μας ταλαιπωρούν στην ζωή. Υποστηρίζουν πως ο εφιάλτης ουσιαστικά μετατρέπει το φόβο σε μνήμη, διευκολύνοντας έτσι τον νου να ασχοληθεί και να αντιμετωπίσει, μνήμες που αντιπροσωπεύουν κάτι παρελθοντικό, αντί ασαφείς φόβους μας και ανησυχίες για τον κόσμο στον οποίο ζούμε και κινούμαστε.
Κατά τον Δρα Άρθουρ Τζάνοφ, (ψυχολόγο, συγγραφέα και ψυχιατρικό κοινωνικό λειτουργό), οι δράκοι και τα τέρατα που συχνά βλέπουμε σε ένα όνειρο αποτελούν κάτι που θα μπορούσα να αναφέρω ως ψυχωτικό συμβολισμό. Οι εφιάλτες είναι μια νυχτερινή αρρώστια. Γι’ αυτό το άτομο αισθάνεται τρομερή ανακούφιση όταν ξυπνάει και ξαναβρίσκεται στον πραγματικό καλό κόσμο. Το συναίσθημα μέσα στον εφιάλτη μας ξυπνάει έτσι ώστε το συναίσθημα αυτό να παραμείνει ασυνείδητο με τον ίδιο τρόπο που μερικοί νευρωτικοί διατηρούν ασυνείδητες τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους όλη την ημέρα και δεν τις φέρνουν στην επιφάνεια με τη βοήθεια των αμυντικών μηχανισμών, εκείνων που μας προστατεύουν.
Αν ένα άτομο έχει συνεχείς εφιάλτες, τότε μιλάμε για μια αναβίωση κρυμμένων συναισθημάτων. Γι’ αυτό και πολλές φορές συνεχίζει να βιώνει τον τρόμο ακόμα και μετά το ξαφνικό ξύπνημά του. Η καρδιά του χτυπάει δυνατά. Οι μύες του είναι τεντωμένοι. Δυστυχώς δεν καταφέρνει να φτάσει στην αναβίωση των πραγματικών συναισθημάτων, στην σύνδεση με την αλήθεια που του προκαλεί τον «πόνο». Αν εκείνη τη στιγμή ήταν κάποιος θεραπευτής κοντά του το άτομο θα βυθιζόταν στις αναβιώσεις του και θα έπαιρνε τον πραγματικό δρόμο για την αναζήτηση των πραγματικών αιτίων της συναισθηματικής ταραχής, στην εύρεση του πραγματικού εαυτού.
Ένα κακό όνειρο που επαναλαμβάνεται συνέχεια είναι ένα συναίσθημα που παραμένει και εκφράζεται με τον ίδιο τρόπο ξανά και ξανά. Μπορεί η επανάληψη να συνεχιστεί ακόμα και για χρόνια! Μοιάζει με επίθεση από έναν εχθρό που επαναλαμβάνεται και κάθε φορά μια εμπλοκή στο όπλο σταματά «το έγκλημα». Και κάθε φορά στην επίθεση η δυνατότητα διαφυγής είναι περιορισμένη.
Μερικά άτομα μέσα στον εφιάλτη τους προσπαθούν να φωνάξουν βοήθεια! Αλλά δεν τα καταφέρνουν. Υπάρχει συγκεκριμένος λόγος γι’ αυτό. Αυτή η κραυγή δεν μπορεί να ξεσπάσει για λόγους ασφαλείας.
Μήπως βρισκόμαστε μονάχοι και αβοήθητοι στον εφιάλτη όπως και στην πραγματική ζωή;Τι σημαίνει άραγε το ότι δεν μπορούμε να ξεφύγουμε; Μήπως σημαίνει ότι δεν υπάρχει κανείς στην πραγματικότητα να μας βοηθήσει να διαχειριστούμε το πρόβλημά μας ή τα καθημερινά μας συναισθήματα;
Στο όνειρο το άτομο βρίσκεται ολομόναχο συνήθως, όπως ολομόναχο βρίσκεται και στον πραγματικό κόσμο.
Οι εφιάλτες είναι χρήσιμοι για την επιβίωσή μας, αλλιώς κατά πάσα πιθανότητα θα είχαν καταργηθεί από την εξέλιξη, λέει ο Μπάρρετ (Deirdre Barrett), ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ.
Ο Μπάρρετ υποθέτει ότι οι εφιάλτες είναι ένας μηχανισμός του εγκεφάλου για να εστιάζεται η προσοχή του ατόμου σε θέματα που χρειάζεται να αντιμετωπιστούν. Υποστηρίζει ότι οι εφιάλτες μας μπορεί να είναι ένας μηχανισμός της εξέλιξης που αφορά σε πιθανούς κινδύνους. Ακόμη και οι μετα-τραυματικοί εφιάλτες, όπου ονειρευόμαστε πως μας τραυματίζουν ξανά, φαίνεται να ήταν χρήσιμοι στους προγόνους μας, όταν ένα άγριο ζώο που είχε επιτεθεί, ή μια αντίπαλη φυλή που είχε εισβάλει μπορούσε κάλλιστα και ήταν πιθανό- να επιστρέψει.
Αυτός ο εσωτερικός κώδωνας κινδύνου, παραμένει άραγε ακόμα χρήσιμος στον σημερινό κόσμο;
Όταν ο νους μας επεξεργάζεται ένα θέμα που του δημιουργεί σύγχυση ή ένα άγχος για περισσότερα θέματα, οι εφιάλτες μπορούν να μας εξυπηρετούν πολύ ευεργετικά, σύμφωνα με τους ερευνητές.
Με τους σύγχρονους κινδύνους πυρκαγιών, τροχαίων ατυχημάτων, ληστειών κ.λπ. που υπάρχουν στον σημερινό κόσμο και που είναι μάλλον απίθανο να επαναληφθούν άμεσα στα ίδια άτομα, αυτός ο προσαρμοστικός μηχανισμός μας εξυπηρετεί πάντοτε το ίδιο αποτελεσματικά;
Ο Μπάρρετ εξηγεί πως οι εφιάλτες καλούν την προσοχή μας εκεί που χρειάζεται, σε θέματα δηλαδή που χρειάζεται να γίνουμε πιο συνειδητοί για να τα αντιμετωπίσουμε. Από την στιγμή που συνειδητοποιούμε τα θέματα καθώς και τους λόγους της ανησυχίας μας, μπορούμε και να πείσουμε τις αισθήσεις μας να σταματήσουν αυτήν την σπατάλη χρόνου σχετικά με τα θέματα αυτά.
Σύμφωνα με το «The Dream Seekers: Native American Visionary, Παραδόσεις των Μεγάλων Πεδιάδων», (Πανεπιστήμιο της Οκλαχόμα Press, 1994), κάποιοι πολιτισμοί και θρησκείες, όπως η φυλή ιθαγενών της Αμερικής Lakota, βασίζονται σε όνειρα και εφιάλτες τους για να βαδίσουν προς τη σωστή κατεύθυνση, όταν χρειάζεται να πάρουν μια σημαντική απόφαση.
Το 2005, η Elizabeth Mohkamsing-den Boer, ερευνήτρια καταγράφει τους εφιάλτες των ιθαγενών Σουρινάμ και των Αυστραλιανών φυλών. Αναφέρει ότι τα όνειρά τους συχνά συσχετίζονται με σημαντικά γεγονότα που οι ονειρευόμενοι είτε αντιμετωπίζουν είτε θεωρούν πως τους προσφέρουν προβλέψεις σχετικά με τη ζωή τους.
Κατά τη διάρκεια της έρευνάς της, οι άνθρωποι των φυλών λένε ότι «τα όνειρα προετοιμάζουν τα συναισθήματά μας» αφού πιστεύουν πως οι εφιάλτες και τα όνειρά τους παρέχουν καθοδήγηση, όταν χρειάζεται να ληφθεί μια δύσκολη απόφαση. Η Mohkamsing-den Boer κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι εφιάλτες έχουν μεγάλη χρησιμότητα σε περιόδους αλλαγών και αβεβαιότητας, και αναφέρεται σε αυτούς ως όνειρα μετάβασης.
Οι άνθρωποι χρειάζεται να ζητούν βοήθεια από τους ειδικούς για τους εφιάλτες τους, εάν αυτοί επηρεάζουν την διάθεσή τους στην διάρκεια της ημέρας ή τους φέρνουν ανησυχία ή αν ο φόβος που τους δημιουργείται τους αποτρέπει να κοιμηθούν. Ωστόσο, μερικοί άνθρωποι αν και έχουν συχνά εφιάλτες, δεν φαίνεται ωστόσο να τους ενοχλούν ιδιαίτερα ενώ μερικοί βρίσκουν τους εφιάλτες τους ακόμη και ενδιαφέροντες. Όπως και να έχει ο ονειρευόμενος βλέποντας κάποιο εφιάλτη καλό θα είναι να το συζητήσει με κάποιο ειδικό του είδους ώστε να μπορέσει να βρει την πηγή του και την αιτία. Έτσι θα μπορέσει να αποκτήσει και περισσότερη αυτογνωσία στην καθημερινότητα του.